میراث عاشورا: دسته های شاخسی و طشت گذاری در آذربایجان و اردبیل
شهرهای مختلف آذربایجان (غربی- شرقی) و اردبیل ، از دیرباز، در ایام محرم و صفر شاهد مراسم و آئینهای متنوع و پرشور عزاداری می باشد. سوگواری و بزرگداشت یاد شهدای کربلا از چند روز قبل از محرم، آغاز و در تاسوعا و عاشورا به اوج خود می رسد. و در سوم، هفتم و چهلم شهادت آن بزرگوار نیز مراسم عزاداری به اوج خود میرسد. مردم آذربایجان معتقد هستند در این روز بزرگ، باید دست از کار کشید، خانه ها را ترک کرد و در کوی و برزن به عزاداری پرداخت. در این روز، همه به طرق مختلف به سوگ سالار شهیدان می نشینند. در اکثر نقاط آذر بایجان و اردبیل، علاوه بر مراسم و مجالس معمول عزاداری که در غالب مرثیه سرایی، روضه خوانی و راه اندازی دسته های سینه زنی و زنجیرزنی و ... میباشد، به شبیه خانی و تعزیه گردانی نیز میپردازند. همچنین تهیه غذاهای خاصی مثل حلوا، شله زرد (ساری شیله)، آش کشک و پذیرایی از عزاداران، از جمله اعمال متدوال دیگر در بین مردم می باشد.
از جمله مراسم خاص مردم آذربایجان و اردبیل، مراسم طشت گذاری و دسته های "شاخسی، وا خسی" (شاه حسین، وای حسین) می باشد که در شهرهای مختلف آن، با مختصر تفاوتهایی، اجرا می گردد:
دسته های شاخسی واخسی:
دسته های "شاخسی، واخسی"، نمودی از عزاداری مردم آذربایجان می باشد که با مرثیه ها و آداب خاصی برگزار می گردد. دسته‌هاي عزاداري "شاخسِي واخسِي" (شاه حسين، واي حسين)، بنابر سنت دیرینه آذربایجانیان، همه ساله از دهه آخر ماه ذيحجه، فعالیت خود را شروع میکنند. بدین شکل که دسته هاي عزارداري شاه حسين ـ وای حسين (شاخسي ـ واخسي )، از چند روز مانده به ماه محرم ، شبها در حسينيه ها و مساجد تشكيل شده و با حضور عزاداران، در صف هايي طويل و زنجیروار، راهی کوچه و خیابان گشته و مرثيه‌ها و اشعار مذهبي در رثاي سالار شهيدان و ياران ايشان، سرمیدهند. اوج این مراسم در ظهر عاشورا و پس از اتمام تعزیه خوانی ظهر عاشورا می باشد، که عزاداران دسته، «شاخسي، واخسي» گويان (شاه‌حسين، واي حسين) پس از طی نمودن مسيری طولاني، نهايتاَ،خود را به خیمه های به آتش کشیده شده می رسانیده و به سوگ واقعه می نشینند.
مالک رضایی در خصوص نحوه برگزاری این مراسم در گذشته، می نویسد:" در گذشته یک ماه قبل از ماه محرم و اکثرا از فردای عید قربان با تشکیل دسته های شاه حسینی این شکل از عزاداری آغاز می گشت. به این صورت که در هر کوی و برزنی، روسا و ریش سفیدان، مشعل آهنی بزرگی آماه می کردند، سپس آن را بر سر چوب قطور و بلندی در مرکز محله نصب می نمودند. هر مشعل، مامور و خدمه بخصوصی داشت و هم او بود که قبل از غروب آفتاب، مشعل ها را با پارچه های کهنه و گاهی نیز با چوب و هیزم پرکرده و آماده میساخت. چون غروب میشد، جوانان و مردان محله در آن میدان حاضر میشدند و هر یک چوبدستی بلند و محکمی همراه میآوردند. پس از انجام یک سلسله کارهای مقدماتی دیگر و تقریبا یک ساعت گذشته از شب با هماهنگی رئیس محله، شاه حسینیها صف میبستند و در حالیکه حاضریان چوبدستی را مثل شمشیر در دست راست می گرفتند، دست چپ را از پشت، بر کمر نفر سمت چپ خود قرار می دادند و بدین طریق صف فشرده و مرتبی بوجود میآوردند. این کار موقعی صورت میگرفت که به مشعل هم مقداری نفت ریخته و آتش می زدند، شعله های آتش، اطراف را روشن میکرد و در پرتو نور آن صف، مردان بصورت محیط دایره بزرگی درآمده، به دور مشعل می گشتند و در جواب شعار و ابیاتی که رئیس دسته (دَستهَ باشی) با آهنگ ترغیب کنندهای میخواند، همه با هم ذکر شاخسی (شاه حسین) سر می دادند... بعضی از این دسته ها برای آنکه شکوه و جلال خاصی داشته باشند، اطاقک های مجلل چوبی بنام اطاق حضرت قاسم در بین خود حمل میکردند...این مراسم تا سه روز به آغاز محرم ادامه داشت و شب چهارم قبل از ماه محرم پایان می یافت. زیرا در آن سه روز مراسم "طشت گذاری" در پیش بود. "
مراسم"طشت گذاری"، نماد فراتی که از تشنه لبان کربلا، دریغ شد!
واقعه کربلا و بسته شدن فرات به روی امام حسین (ع) و یارانشان، و ایثارگریها سقای کربلا (حضرت ابوالفضل علیه السلام) برای رسانیدن آب به تشنگان، و حماسه آفرینی آنانی که با لبانی تشنه، شهد شهادت را نوشیدند، به یقین، قداست و جایگاه والای آب را در فرهنگ شیعیان و به خصوص ایرانیان، که از دیرباز نیز از جایگاه خاص و معنوی برخورد بوده، عمق و وسعت بسیاری بخشیده است، تا بدانجا که انعکاس این امر را در جایجای فرهنگ مردم و بخصوص در شکلگیری آداب و رسوم و آئینها شاهد هستیم.
محمد علی محراب بیگی در مقاله خود تحت عنوان "کربلا، فرهنگ مردم، آب" که در نخستین همایش محرم و فرهنگ مردم در سال 1379 ارائه نمودهاند، با تاکید بر تاثیر واقعه کربلا بر فرهنگ عامه مردم ایران، و از جمله ادبیات شفاهی و باورداشتهای عامیانه می نویسد:" مردم ما معتقد به فراگیر و جهان شمول بودن قداست و اهمیت آب در واقعه کربلا می باشند که حتی تمام آبهای جهان، شوری و شیرینی خود را به خاطر حب و علاقه به سیدالشهداء دارند، بدین شکل که دوستی حسین (ع) را بر همه آبهای عالم عرضه کردند، هر آب که قبول کرد، شیرین شد و هر آب که قبول نکرد شور شد و معتقدند حتی دریاها نیز به صدای شیون و ندبه مادر سیدالشهداء، خروشان و مواج میشوند چنانکه اگر فرشتگان و ملائکه از طغیان آن جلوگیری ننمایند، عالم غرق خواهد شد."
از جمله مراسمی که می توان در این زمینه، معرفی نمود، رسم "طشت گذاری" یا "طشت گردانی" است که منسوب به اردبیل، به طور خاص و مردم آذربایجان به طور عام میباشد. " در این آئین، طشت، نماد مشک سقای کربلا، نماد آب، نماد رود و نماد فراتی است که به روی حسین (ع) و یارانش بسته شد." در اردبیل، این رسم از 27 ماه ذیحجه آغاز می شود. در گذشته، این مراسم در روز اول با برگزاری در مسجد جامع، شروع می شد و از روزهای بعد، مساجد دیگر نیز به نوبت طشت گردانی می کردند. امروزه نیز این مراسم با اندک تغییراتی، در چندین روز با شور و حال خاصی در اماکن مخصوص (مثل حسینیه اوچدکان، مسجد جامع، مسجد اعظم و ...) برگزار می گردد. به این صورت که دسته هاى زنجيرزنى و سينه زنى با نوحهسرایی و نواختن طبل و شیپور و حمل عَلَم های عزاداری، به ياد تشنگان كربلا، مشكى را پر از آب كرده و آن را به همراه طشت هايى از جنس برنز يا مس كه به طور معمول بر دوش ريش سفيدان هر محله حمل مى شود، به مسجد می برند و بعد از طواف مسجد، طشت ها در جاى مخصوص خود قرار گرفته و با خواندن دعاى مخصوص طشت گذارى، پر از آب می شود. از اين طشت ها، بيشتر حاضران و عزاداران، مقداری آب به عنوان تبرك و جهت برآورده شدن حاجاتشان، برمی دارند.
در مواردی نیز ممکن است طشت ها قبلا در خانهای که صاحب آن نذر کرده، قرار داشته باشد. که در این صورت دستههای عزادار به آن خانه رفته و پس از انجام عزاداری، طشت ها را برداشته و به طرف مکان برگزاری مراسم به راه می افتند.
در فرهنگ عاشورا در توضیح بیشتر این سنت آمده: مراسم طشت گذاری، "مراسمی است سنتی که در عزاداری ایام عاشورا و عمدتا در شهرستان اردبیل برگزار می شود و طشت های آب را که رمزی از "فرات" می باشد در مساجد و حسینیه ها می آورند. این سنت به تاسی از اقدام سالار شهیدان و یادآور رفتار جوانمردانه امام حسین (ع) در مقابل سپاه حر می باشد که به روایتی آن حضرت ، در روز 27 ذیحجه، آب مشک ها را در طشت ها ریخته و تمام لشکر حُر و اسبان آنها را سیراب نمودند."
و به نقل از مطبوعات می نویسد: «این مراسم از سه روز مانده به محرم در مسجد جامع،مسجد اعظم و سپس در مساجد دیگراجرا می شود.طشت ها را بالای سرها میگیرند و مسجد را دور میزنند، سپس در داخل آنهاآب میریزند.مردم دست به طشت و آب آن میزنند و این آئین، نوعی بیعت با امام حسین«ع» و حمایت از عباس«ع»است. مردم آب طشت ها را در شیشه هایی برای شفا و تبرک برمیدارند."
منابع:
رضائی، مالک، "درآمد بر سنت عزاداری ماه محرم در اردبیل"، مجموعه مقالات نخستین همایش محرم و فرهنگ مردم ایران، پژوهشکده مردم شنای :1379
محراب بیگی، محمدعلی: "کربلا، فرهنگ مردم، آب"، مجموعه مقالات نخستین همایش محرم و فرهنگ مردم ایران، پژوهشکده مردم شنای :1379