میراث عاشورا: مراسم نخل برداری در یزد
آداب و رسوم عزاداری محرم از جمله پدیدههای فرهنگی است که با حفظ عناصر اصلی، به زیور خلاقیتهای اجتماعی و فرهنگی و اقلیمی جوامع و مناطق مختلف آراسته شده و اگر چه دارای مضامین واحدی می باشد اما به تبع اختلافات اقلیمی و حوزههای فرهنگی، با نمودهای مختلفی، پا به عرصه ظهور گذاشته و بر جذابیت هر چه بیشتر خود ، دامنه می زند.
میراث عاشورا: مراسم نخل برداری در یزد
سيداحمد وكيليان به عنوان مردمشناس و پژوهشگر ادبيات شفاهى و فرهنگ عامه ، در کتاب "محرم و فرهنگ مردم" درباره تاثیرات شرایط اقلیمی ایران در مراسم و آداب و رسوم ایام محرم می نویسد:" مردم دارای آداب و سنتهای متفاوتی هستند و از سوی دیگر، اکولوژی و وضعیت آب و هوایی نیز در چگونگی اجرای این مراسم تاثیر می گذارد. همچنین تفاوت وضعیت اقلیمی در شمال، جنوب و قسمتهای مختلف کشور نیز به همین دلیل است. مثلا در مناطق مرکزی، کویری و حاشیه کویری عنصر نخل وجود دارد و یا در مناطق جنوبی "شیدانه" دیده میشود که این تفاوتها نشان دهنده تاثیر فرهنگ و خردهفرهنگها در مراسم عزاداری امام حسین (ع) است.
از جمله مراسم عزاداری که با وسعت زیادی، در نقاط مختلف ایران و با تاثیر از شرایط فرهنگی و اقلیمی خاص آن مناطق، به اجرا درمیآید، مراسم "نخلبرداری" و یا "نخل گردانی" است، که با "مفهوم تشییع پیکر مقدس سید الشهدا (ع) در روز عاشورا برپا میشود." و به گفته محمد ابوالفضلی که در خصوص این آئین مطالعاتی داشتهاند:" به نظر میرشد عمومیت این مراسم و شهرت نخل در سرتاسر ایران از سایر رسوم و نشانهها، بیشتر است و با توجه به مشاهدات و مطالعات، در اغلب نقاط ایران میتوان گفت که مردم اغلب نقاط ایران یا نخل دارند و یا آن را میشناسند"
و حتی وسعت حضور و اجرای این آئین، مرزهای ایران را درنوردیده و به وسعت جهان و فرهنگ مسلمانان شیعه برگزار می گردد. به عنوان مثال "در کشورهایی همچون جزائر کارائیب و یا در هندوستان به شکل "تعزیره" نمود می یابد. این وسیله تا حدودی شبیه نخل کشور ماست که آن را به زیباترین شکل تزئین می کنند و در شهرها می گردانند و مرم به دنبال آن به عزاداری می پردازند و نهایتا، در ظهر عاشورا این "تعزیر"ها را به دریا و رودخانه می اندازند و اعتقاد دارند زمانی که آنها بر اثر برخورد با آب متلاشی می شوند، روح امام حسین (ع) به آسمان صعود می کند."
ولی در کشور خودمان" اصلی ترین مراکز برگزاری این رسم باشکوه و پررمز و راز، عمدتا در شهرها و آبادیهای اطراف کویر مرکز ایران به چشم می خورد. یعنی از جنوب خراسان گرفته تا سمنان، دامغان، خمین، نواحی قم، کاشان، ابیانه، خور و بیابانک، زواره، اردستان، نائین و ...، و در بین این مناطق، بیشترین، گستردهترین و شاخصترین نخلها در استان یزد، متمرکز می باشد. به گونهای که می توان گفت، هیچ آبادی نیست که یک یا چند نخل امام حسین (ع) در آن یافت نشود. "
مراسم نخل برداری از ویژگیهای منحصر به فرد مراسم محرم و عزاداری در یزد محسوب می شود که با همکاری و همیاری گوناگون اهالی در تمام مراحل مراسم، از کمک مالی و تهیه چوب و دیگر وسایل آن گرفته تا کمک در تزئین و عَلَم کردن آن و حمل آن در روز عاشورا و ... برگزار می گردد. و جالب اینکه دربرخی موارد، زرتشتیان یزد نیز در ساختن نخلها، همیاری و همکاری دارند. آنها حضرت سیدالشهدا (ع) را همسر شهربانوی ایرانی دانسته و نسبت به وی احترام و ارادت خاصی قائل می باشند.
"در گذشته، مراسم اذین بندی و آماده کردن نخلها برای ایام عزاداری ماه محرم با یک فراخوان، بسیج همگانی اهل محل و یا آبادی صورت می گرفت. رسم سنتی بر این شکل بود که وقتی می خواستند نخلها را برای انجام مراسم محرم و عاشورای حسینی آماده کنند، چند روز پیش از فرارسیدن محرم، آئینهایی برای گردآوری کمکهای گوناگون از مردم انجام میشد. و مردم نیز از یک تکه ریسمان گرفته تا پارچههای الوان، چراغها، آئینهها، خنجرها، دشنهها،پیاله زنگولهها، سپرها، و دیگر زیورآلات را برای آذین بندی هرچه باشکوهتر نخل به میدانهای محل، تحویل می دادند."
همچنین، در یزد و حوالی آن، رسم بر این بوده و است که درختانی را وقف می کنند تا در زمان کهنسالی آن، ساقههایش صرف مرمت نخل کنند.
در خصوص ارائه تعریفی جامع و مانع از نخل[1]، باید گفت به دلیل تشابه نخل، حجله، چلچراغ عزا، محفّه[2] و تابوت محدوده معنایی نخل نامشخص می باشد ولی با این وجود، تعاریف مختلفی در معرفی نخل آمده است که در اینجا به برخی از آن اشاره می کنیم:
مطمئنا، نخل ، در وهله نخست، برای هر شنونده ای یادآور و تداعی کننده درخت خرما می باشد. "شاید مهمترین رواج این نام و رسم، این باشد که در روایات و اعتقادات مردم، پیکر مقدس امام حسین (ع)، بر روی شاخههای درخت خرما قرار گرفته و به محل دفن حمل شده است"
هرچند صاحبنظران دیگری همچون دکتر اسلامی ندوشن نخل را بی شباهت به درخت نخل دانسته و بر این عقیده می باشد که :" با آنکه نخل شباهتی بر درخت نخل خرما ندارد، آن را به نام این درخت مینامند. شاید به علت آنکه اصلش از جنوب غربی و بینالنهرین است. نخل شباهت بسیاری به درخت سرو دارد و سرو در فرهنگ عامه یعنی جاودانگی و رشادت و زندگی اخروی و آزادگی که یادآور روحیات و خصایص امام حسین (ع) است. همچنین این مراسم بازتابی است از "نقل" حکایت کربلا"
از تعاریف دیگر اینکه:"نخل، تابوت و یا نخل ماتم آرایشی است که بر تابوت مردگان سازند و درخت خرما " و "نخل در واقع حجله مانندی است که از چوب می سازند و با انواع شالهای ابریشمی و رنگارنگ و پارچههای قیمتی و آئینه و چراغ و گل و سبزه و .. می آرایند" و در فرهنگ نظام نخل را اینگونه معرفی می نماید:"نخل، تابوت بزرگ و بلندی است که بر آن خنجر و شمشیر و پارچه های قیمتی و چندین آئینه بسته شده و در روز عاشورا به عنوان تابوت امام حسین (ع) حرکت داده می شود و چون شبیه به درخت خرما ساخته می شود"
در کتاب محرم ندوشن، نخل بستن در ندوشن یزد، اینگونه به تصویر کشیده شده که :"نخل، یک سازه چوبی است که قسمت جلو و عقب آن از قطعات کوچک چوب به شکل نخلی بزرگ و شبکه، شبکه ساخته شده و وسط آن با چوب اسکلت بندی شده است. برای پایههای آن، چهار قطعه چوب به صورت عمودی در چهار طرف و برای بلند کردن آن چند قطعه چوب به صورت افقی تعبیه شده است. برای بستن آن، تعدادی از خدام حسینیه از صبح هشتم محرم دست به کار می شوند. آنها بر روی پارچه مشکی ودر جلو و عقب آن، خنجر، آیینههای بزرگ و نیز یک سازه چوبی به شکل سرو در جلو و عقب نصب می کنند. که این کار تا ظهر روز نهم محرم (تاسوعا) ادامه مییابد." و هر کدام از عناصر به کار برده شده در نخل را نمادی از یک حادثه و متعلق به شخص خاصی در حادثه کربلا دانسته و در توضیح آن می نویسد:
- چوب نخل به عنوان جنازه سید الشهدا (ع)
- سیاه پوش کردن، به عنوان پارچه سیاه روی جنازه
- شمشیر و نیزهها به علامت تیر و نیزههای وارد شده بر بدن امام حسین (ع)
- سرو نخل، به عنوان قد و قامت علی اکبر (ع)
- آینه به عنوان نور وجود مبارک امام حسین (ع)
- علمهایی که بر نخل بسته میشود به عنوان علمدار امام حسین (ع)
- پارچههای زینتی که بر نخل می بندند به عنوان حجله حضرت قاسم (ع)
- زنگهایی که قدیم می بستند به عنوان زنگ کاروان امام حسین (ع)
- عزادارانی که نخل را برمی دارند به عنوان تشییع کنندگان
- سرطوق بالای نخل به عنوان کاکُل علی اکبر (ع)
و اما "مراسم نخل بندی و نخل گردانی در یزد که در اصطلاح محلی بدان "نقل" نیز گفته میشود، بدین صورت است که چند روز پیش از شروع ماه محرم، "باباهای" (خادمان) میدان، شروع به تزئین و آذین بستن نخل می کنند. آذین بندی نخل حداقل یک هفته به طول می انجامد. در طول این مدت، باباهای میدان، زیورآلات و وسایل مربوط به تزئین نخل را از انبار، بیرون آورده و تمام روز را با پاهای برهنه به این امر می پردازند.بستن نخل نیاز به مهارت و سلیقه خاص دارد و خادمان میدان، شیوههای آن را از پدر و اجداد خود آموختهاند."
هرچند امروزه نخلهایی با این وسعت تزئین کمتر دیده می شود و فقط در حد سیاه پوش کردن و تزئینات ساده بسنده میشود. ولی باز، نخل بندی و نخل گردانی، آئینی با شکوه است که با عظمت خاصی در بین یزدیها برگزار می شود.
"نخلهای بزرگ، پس از تزئین، به چندین تُن وزن می رسد و معمولا برای بلند کردن و حرکت آن نیروی بسیاری لازم است. مثلا نخلهای میدان امیر چخماق[3] (معروف ترین و شاخصترین نخل یزد)، میدان امام تفت، میدان مهریز، هر یک به دهها نفر نیروی زورمند نیاز دارد. "
"در روز بلند کردن نخل، دهها تن از مردان محل، زیر پایههای نخل رفته، و آن را با عظمت تمام به حرکت در میاورند و چون جنازهای باشکوه، آن را از میان موج جمعیت عزاداران عبور می دهند. نخل گردانان معمولا با پاهای برهنه، نخل را تا مسیری حمل کرده و یا آن را چندبار دور حسینیه محل می چرخانند."
در خصوص حمل و گردانیدن نخلها، یکپارچگی و اتحاد خاصی حاکم می باشد که هر بینندهای را متحیر و مجذوب مینماید. و در آن نوعی تقسیم کار ، نظم و قانون وجود دارد که همه عزاداران تابع آن می باشند. در مقاله "جستاری درباره نخل و نخل برداری در یزد" در خصوص تقسیم کار و قوانین آن مطالب جالبی بدین قرار آمده که :"برای برداشتن نخل در آبادیهای مختلف، تقسیم کار جالبی وجود دارد که در برخی محلات این سنت هنوز به دقت انجام می شود. به گونهای که بلند کردن هر پایه نخل، مخصوص صنف، طایفه، یا اهل محل خاصی بوده و کسی حق سرپیچی از آن موازین را نداشته و معمولا این حق موروثی بوده است. مثلا در نصرآبادپیشکوه یزد، هنگام برداشتن نخل، هر پایه مخصوص صنفهای نجار، آهنگر، قصاب، دباغ، سرّاج، میرآب و کسان دیگر بوده" و امروزه نیز این رسم تاحدودی در این محله و همچنین میبد و تفت و برخی نقاط دیگر پابرجاست.
منابع:
1- پویا، سید عبدالعظیم: "جستاری درباره نخل و نخلبرداری در یزد"، مجموعه مقالات نخستین همایش محرم و فرهنگ مردم ایران" 1379
2- ابوالفضلی، محمد: "نخل گردانی در قمصر کاشان"، مجموعه مقالات نخستین همایش محرم و فرهنگ مردم ایران" 1379
3- حسینی، اکرم :"سیمای فرهنگی استان یزد"، با همکاری محمدرضا شجاع، اداره کل آمزش، انتشارات و تولیدات فرهنگی سازمان میراث فرهنگی کشور: 1382
4- قاسمی ندوشن، حمیدرضا (1380): " محرم ندوشن"، انتشارات مصباح
[1] - از نامهای دیگر نخل، در مناطق مختلف، نخل محرم، نخل عزا، نخل تابوت، نخل ماتم و ... می باشد
[2] -نشانهای است مانندنخل. اما با سقف مدور که هم اکنون نیز در عزاداری برخی نقاط ایران مانند کاشان و یزد مورد استفاده است.
[3] - نخل تکیه امیرچقماق با ابعاد 8/5*8/5*8/5 متر، در ضلع شرقی میدان قرار دارد و یکی از بزرگترین نخلهای موجود در استان یزد است. این اثر، مجموعه مشبکی از چوبهای تراشیده شده با گره چینی ها و تیرهای بزرگ است که تقریبا به شکل درخت سرو (نماد آزادگی) ساخته شده است. این نخل از سال 1229 هـ. ق در میدان امیر چقماق قرار دارد. و از تاریخ دقیق ساخت آن اطلاعی در دست نیست.