نگاهي به مراسم بيرق زنان در دزفول

بر اساس پژوهش‏های مردم‌شناسی از کهن‌ترین زمان‏ها تا امروز، زندگی گروه‌های انسانی همواره با آیین‌ها و جشن‌ها گره خورده است. فرصتی که مردم در آن‏، فارغ از روزمرگی‌ها و فعالیت‌های جدی روزانه، با گردهمایی‌هایی به شادمانی، تفریح یا نیایش و فعالیت‌های معنوی می‌پردازند. این جشن‌ها و آیین‌ها دامنه بسیار گسترده‌ای را فرا می‌گیرد. از آیین‌ها وجشن‌های باستانی، اسطوره‌ای و فصلی ملی گرفته تا جشن‌های مذهبی، خانوادگی و... بیشتر این جشن‏ها و آیین‏‏ها در عین وحدت از کثرت بسیاری برخوردارند و بدون ‏این‌که از بیرون‏، دستور و اجباری برای برگزاری آنها صادر شود، خودجوش و با رضایت‏‏خاطر به اشکال وسیع و متنوعی برگزار می‏شوند.

این جشن‌ها و آیین‌ها با ورود به هر منطقه و شهری، با حفظ اصول و هسته اولیه، رنگ و بوی محلی به خود گرفته و جزیی از ویژگی فرهنگی آن منطقه می‏ شوند؛ چراکه هر جشن و آیینی به عنوان پدیده‌ای فرهنگی در عین اشاعه‏پذیری مداوم، انعطاف‏پذیر نیز است؛ تا بدانجا که هر قوم ایرانی، آنها را با ویژگی و ابتکارات اقلیمی، اقتصادی و فرهنگی خاص خود برگزار می‏کند. بزرگداشت عید قربان و حاجیان از جمله مراسم‏ مذهبی است که همواره در میان تمامی مسلمانان، زمینه‏ ساز آیین‏ها، جشن‏ها و آداب و رسوم متنوعی است. مجموعه‏ وسیعی که در عین اشتراک، به اشکال متنوع و متفاوتی نمایان می‏شود و گاه در بین گروهی، آنقدر رنگ و بوی محلی به خود می‏گیرد که به عنوان رسم و آیین خاص آن منطقه شناخته می‏شود. مراسم بیرق‏زنان از جمله این موارد است که در میان مردم مسلمان استان خوزستان به منظور گرامیداشت عید قربان، حج و حاجیان به طورخاص برگزار می‏شود. این مراسم در کنار اعمال و آداب متداول عید قربان مانند نماز عید قربان، ذبح قربانی و تقسیم در میان فقرا و... جایگاه ویژه‏ای در بین این مردم دارد. مراسم بیرق‏زنان، همان‌گونه که گفته شد این مراسم در بیشتر شهرهای استان خوزستان برگزار می‏شود. ولی نوشتار حاضر، به طور خاص به برگزاری این مراسم در شهر دزفول اختصاص دارد. مراسم بیرق زنان در شهر دزفول با آداب خاص و زیبایی در شب عید قربان (9 ذی‏الحجه) یعنی زمانی که حاجیان پس از پشت سر گذاشتن اعمال روز عرفه، مُحرِم می‏شوند،‏ برگزار می‏شود. بدین‏شکل که خانواده فرد به حج رفته، در این شب جشن گرفته، قربانی می‏کنند و ولیمه می‏دهند. از ویژگی‌های خاص این شب نصب بیرق‌های سبز و سفید تزیین شده در بالاترین نقطه خانه حاجی (مثل پشت بام یا خرپشته) است. بیرق‏هایی که از آن پس برای همیشه خانه‏های حاجیان را از دیگر خانه‏ها مشخص می‏‏کنند و همه ساله در عید قربان، چراغانی می‏شوند و نکته مورد توجه این‌که برخی افراد نیازمند و فقیر با دیدن این بیرق‏ ها به امید کمک و یاری، در خانه‏های بیرق‏دار را به صدا در‏می‏آورند. برای انجام این مراسم‏ اعضای خانواده‏، خویشاوندان، دوستان و آشنایان در منزل حاجی جمع شده و پس از صرف شام و پذیرایی و اجرای مراسم مداحی و چوویشی (چاوشی) توسط درویشان (مداحان) اقدام به نصب بیرق‌ها می‏کنند. هنگام نصب بیرق‌ها با زدن دایره، دف و چوویشی، فردی شعر‏های متنوع معروفی را می‌خواند و حاضران با دست افشانی شعر را همراهی می‏ کنند: .:

چیدمان بیرق‌ها بدین شکل است که 2 بیرق بزرگ به نماد پدر (بیرق سبز) و مادر (بیرق سفید) و چندین بیرق سبز کوچک‌تر در کنار این دو، به نماد فرزندان خانواده قرار می‏گیرند. در توجیه بیرق‌های کوچک‏تر، گفته می‌شود این بیرق‌ها به نیت حاجی شدن دیگر اعضای خانواده برافراشته می‌شوند و اهالی این منطقه اعتقاد دارند این بیرق‏ها خوش ‏یمن هستند و رزق و برکت خانه را فزونی می‏ بخشند. البته برخی خانواده ها هستند فقط برای مردان خانواده و خویشاوندان نزدیک مانند پدر، پدربزرگ، پسر، نوه ذکور و داماد بیرق ‏نصب می‏‏کنند. این بیرق‌ها در گذشته توسط خانواده‏ها ساخته می‌شدند، ولی امروزه از نجاری‏های مخصوصی در بازار خراط‏ها تهیه می‏ شوند که تنوع بسیاری دارند.

بیرق زنان در گذشته در گذشته این مراسم از شب عید قربان شروع و تا ظهر عید قربان ادامه داشته است. برخی خانواده‏ها از روز قبل، حمام عمومی شهر را برای مهمانان این مراسم قرق می‏کردند تا همه پاکیزه در این مراسم مقدس حضور یابند. ولیمه این شب غذای سنتی باقالی پلو با خورش نخود بوده است. این غذا، از غذاهای سنتی دزفول است که در تمامی جشن‏ها تهیه می‏شود. غذا را در ظرف‏های مخصوصی به نام خنچه (سینی‏های مستطیلی بزرگ پایه‏دار) قرار می‌دادند و همراه سُوزی (تربچه قرمز با برگ) از مهمانان پذیرایی می‌کردند. سینی‏ هایی که گاه تا 15 نفر از مهمانان را دور خود جمع می‏کرد. قسمت اصلی مراسم پس از صرف شام شروع می‏ شد. بدین‏ شکل که در مجلس مردانه‏، توسط درویشان، چووشی و مولودی‏ خوانی عروسی حضرت زهرا(س) خوانده می‏ شد و در مجلس زنان نیز زنان با نواختن دایره و دف شادی می‏کردند. سپس زنان و مردان با ادامه شعرخوانی، پایکوبی و دف‏زنی بیرق‏ ها را آماده کرده و گروهی از مردان، آنها را به رسم متداول در پشت‏بام نصب می‏کردند و معمولا در همین مراسم، گوسفندی قربانی و میان فقرا تقسیم می‏شد. مراسم که تمام می‏ شد بیشتر حاضران، با آرزوی قبولی حج به خانه‏هایشان بازمی‏گشتند؛ ولی اقوام نزدیک، شب را در منزل حاجی می‏ ماندند تا روز بعد، مراسم عید قربان را به جای‏ آورند و با ولیمه‏ ای، اختتامیه مراسم را برگزار کنند.

در این روز، غذای نون چربی و بادمجان سر‏خ شده، تدارک دیده و مردم را برای ناهار دعوت می‏کردند. نون چربی غذایی است سنتی که از باقیمانده شام شب قبل تهیه می‏شد. بدین‏شکل که گوشت و نخود (خورش نخود) را جدا کرده و نان‏های تافتون محلی را در آب چرب و لذیذ خورش خیسانده و طعم می‏دادند. سپس آنها را در سینی بزرگی قرار می‌دادند و گوشت‏ها و نخودها روی آنها می‌گذاشتند و همراه‌ تربچه از مهمانان پذیرایی می‏ کردند و بدین‏ شکل مراسم خاتمه می‏ یافت.

نکته آخر، پوشش اعضای خانواده و خویشان نزدیک فرد حاجی، در شب بیرق‏ زنان است. آنها در این شب لباس نو می‏ پوشند و زنان و دختران، لباس سبز رنگ مخصوصی تن می‏ کنند. این لباس‏ هدیه ای است با عنوان خلعتونه که از سوی افراد، قبل از رفتن به حج‏، به زنان خانواده مثل دختران‏. عروسان، نوه‏ها، خواهرها، زنان برادر و مادر زن و مادر شوهر پیشکش می‏شود و شامل یک قواره پارچه سبز (برای تهیه پیراهن)و توری سبز رنگ (برای تهیه شال) است چرا که رنگ سبز در این دیار مانند بسیاری از شهرهای دیگر ایران، از جایگاه و کاربرد ویژه‏ای برخوردار است. و در همه مراسم‏ها از مراسم‏ مذهبی گرفته تا جشن‏های مختلف (مثلا لباس عروس در شب حنابندان سبز رنگ است) به وفور از این رنگ استفاده می‏شود. این رنگ غیر از قداست و جنبه معنوی آن‏، نماد شادی و بختِ روشن و موفقیت است. به عنوان مثال اصطلاحات سبزبختی و سبز بودن: سوز بوی از دعاهای خیری است که در این شهر به وفور بر سر زبان‌ها جاری است.

پژوهشگران: آمنه حسن زاده- آیداخلفی