میراث عاشورا: محرم در لرستان
زندگی جمع اضدادی است از شادیها و غمها، خوشآمدها و مناسبات ناخوشایند، جشنها و سوگواریها. که گاه این شادی و یا غم متعلق به کل جامعه و یا قومی می باشد و بالطبع ابراز و بزرگداشت آن، زمینه ساز آئینها و مراسم های فراوان و متنوعی می گردد که بخش قابل توجهی از فرهنگ هر ملتی را تشکیل می دهد . قسمتی از این آئینها به زندگی و اعتقادات مذهبی- دینی مردم مربوط می گردد.
چرا که "تمام جوامع انسانی دارای اعمال، مناسک، و اعتقاداتی هستند که می توان آنها را تحت عنوان مذهب طبقه بندی کرد." در فرهنگ اسلامی ما مسلمانان نیز بزرگداشت رویدادهای مهم دینی و وقایع مهم زندگی بزرگان، ائمه و اسوه های دینی، زمینه ساز بسیاری از مناسک، آیینها و مراسم می باشد، که با وجود حفظ یکپارچگی، به وسعت اقوام، مناطق، شهرها و روستاها، دارای کثرت و تنوع می باشد. از جمله این آئینها و مناسک معنوی و مذهبی، که با وسعت و تنوع بسیاری به صورت سلسله آئینها و مراسم در بین مسلمانان جهان برگزار می گردد، مراسم در بزرگذاشت واقعه عاشورا و عزاداری سیدشهدا (ع) عاشورا در فرهنگ مذهبي شيعيان جايگاه خاصي داشته و زمینه ساز مجموعه ای از سنتها و مراسمی می باشد که به عنوان میراثی در بین تمامی نسلها اجرا میگردد. برخی از اعمال، باورها و مراسم که در تاسوعا و عاشورا و اربعین حسینی به اوج خود می رسند، عبارتند از برپایی مجالس عزاداری در هیئت ها، تکیه ها،حسینیه ها وخانه ها؛ نوحه خوانی و مرثیه سرایی،تعزیه و شبیه خوانی، مجالس وعظ و روضه خوانی و ذکر مصیبت، سینه زنی و زنجیر زنی، ادای نذور و احسان و صدقه و اطعام مردم عزادار ، سقایی به یاد امام حسین (ع)، پوشاندن لباس سقایی به کودکان به یاد طفل شش ماهه امام حسین(ع)، راه انداختن دسته های عزاداری در خیابانها، همراهی دسته های عزاداری با پای پیاده و گاها برهنه، گِل اندوده کردن سر و تن ، پاشیدن کاه و خاشاک بر سر، پوشیدن لباس سیاه، سیاه پوش کردن اماکن، گذرگاهها، مساجد و حسینیه ها، برپایی مراسم شام غریبان، برگزاری مجالس مقتل خوانی و زیارت عاشورا، ،طشت گردانی، گهواره گردانی، تهیه وآذین بندی طوق، علم و نخل، به زیارت رفتن و ... و همچینین ترک بعضی کارهای مباح در این ایام مثل:برگزاری مراسم شادی، آرایش کردن و زیور آویختن،خانه تکانی،پرداختن به کسب و کار و دوخت و دوز و خرید و...
اینها تنها بخشی از اداب و رسومی است که مردم ایران در اقصی نقاط ایران در بزرگداشت واقعه کربلا و عاشورا به پا میدارند که هر کدام به نوبه خود، جایگاه ویژهای در مطالعات فرهنگ عامه این مرز و بوم دارد:
محرم در لرستان
مردم لرستان نیز به مانند سایر همکیشان و هموطنان شان، با نزدیک شدن ایام محرم، با پوشیدن لباس و یا بازوبندهای مشکی، سیاه بندی تکیه گاهها، مساجد و حسینهها، و نصب پرچمهای این ایام و ... جهت عزاداری و سوگواری سالار شهیدان و یاران گرامیشان آماده میشوند. از جمله مراسم مردم لرستان در این ایام، حضور در مراکز عزاداری و تشکیل مجالس نوحه سرایی و سینه زنی میباشد. سينه زنها كه عزاداران اصلي هستند دسته دسته گرد مي آيند. شبها در جلو دسته هاي سينه زني، چلچراغ حركت ميكند كه در حدود سي تا چهل چراغ توري را به طرز جالب، ديدني و با مهارت خاصي بر پايه صليب شکل چوبي سوار ميكنند و بوسيله يك نفر زورمند و كارآزموده كه نذر دارد حمل ميشود.
یکی دیگر از اعمالی که مردم لرستان در ایام محرم انجام می دهند این است که در روز هفتم محرم همگي به حمام رفته و پس از اصلاح سرو صورت و نظافت كامل، لباسهاي تميز مي پوشند. و این روز را "تراش عباس" مي نامند. از این روز به بعد، عده اي جهت افروختن آتش در صبح عاشورا به جمع كردن و گردآوري هيزم مي پردازند. تا اگر در روز عاشورا برف و باران ببارد و هوا سرد باشد عزاداراني كه درگِل می افتند (مراسم گِل افتادن) از سرما حفظ گردند. بهمين خاطر عده اي در محل، دور گشته و با خواندن جملاتي از خانهها تقاضاي هيزم ميكنند. مردم نيز با كمال ميل به آنان هيزم ميدهند. همچنین براي روز عاشورا خاك نرم و مخصوصي بنام گِل باغچاله (گِل رُس) آماده مي كنند و در ميدانهاي شهر قرار میدهند.
مراسم گِل افتادن: گِل، نماد عزاداری و ماتم، یکی از عناصری است در مراسمهای سوگواری اکثر مناطق حضور دارد.
در لرستان، صبح روز عاشورا ، قبل از طلوع آفتاب، صداي آشنا و دلگيرانه ساز و دهل (نواي "چمريونه") که در این منطقه، نوای اعلام مرگ و سوگ است، مردم را برای عزاداری روز عاشورا دعوت می نماید و دستهدسته افراد سينهزني كه از سر تا به پا در گٍل غلط خورده اند در ميدان مي چرخند و يا اطراف آتش هاي برپا شده، بر سر و سینه زده و با سر دادن نوای "هي روو" ((Hero ، "هي روو" ((Hero ، به عزاداری می پردازند.
طوق برداری: طوق نمادی است از علم حضرت ابوالفضل (ع) (علمدار کربلا) که برافراشته نگه داشته شده است طوق در برخی شهرها، به عًلًم و رسم مربوط به آن را "عًلًم برداری" یا "عًلًم گردانی" معروف می باشد.محور اصلي آن ، چوب نسبتا بلندي است بطول هشت تا ده متر، كه از يك متر به بالای آن، از چندين حلقه متصل به چوب اصلي تشكيل مي شود. يك پارچه از جنس مخمل دور حلقه ها مي بندند و در بالا و انتهاي آن يك قنديل نقره قرار داده و اطراف آنرا با نوارهاي رنگي ريشه دار و آينه هاي كوچك، تزئین می کنند.
قديمي ترين اين عًلًم مخصوص روستاي ماسور بوده كه بوسيله يكي از بزرگان و معتمدين محل، ساخته و حمل مي شده است.
عزاداران روستاي ماسور پس از وارد شدن به شهر و انجام مراسم و گرداندن طوق در شهر و سينهزني، در ظهر عاشورا طوق را مي شكستند (قسمتهاي مختلف آنرا از هم جدا ميكردند) و پايان عزاداري و مراسم روز عاشورا با این رسم که طوق اشگس (Tog esges ) نام دارد، اعلام میکردند.[i]
تعزيه خواني : "تعزیه و تعزیت،هم به معنای تسلیت گفتن به یک داغدار از مصیبت است،هم به معنای اجرای نوعی نمایش مذهبی به یاد حادثه عاشورا که«شبیهخوانی»هم گفته میشود" . تعزيه خواني از روزگاران بسيار دور در خرم آباد و ساير مناطق لرستان مرسوم بوده و در حال حاضر نيز انجام ميگيرد.
دختران چهل منبري (چهل شمع):از اول صبح عاشورا، دختراني سياه پوش و نقابدار با پاي بدون كفش بصورت گروهي، مجالس عزا و حسينيه هاي شهر را ميگردند، و با نيت و خواسته اي مختلف در چهل منبر (مجلس عزاداری) شرکت کرده و چهل شمع روشن می کنند.
مراسم شام غريبان حسين : در لرستان، بعد غروب روز عاشورا ، به مدت سه شب با انجام مراسم شام غريبان عزاداري مي كنند. هر نفر از عزاداران يك دستار سياه مخصوص بنام كت را به سر و گردن و شانه هاي خود مي پيچاند و در عزا شركت ميكند
منابع:
آداب عزاداري در ماه محرم:www.irib.ir
آيين هاي عزاداري و سوگواري سالار شهيدان در سرتاسر استان هاي ايران: www.istta.ir
فرهنگ عاشورا: www.hawzah.net
[i] - این اصطلاح به صورت يك ضرب المثل در بين مردم جا افتاده است و هر وقت جرياني پيچيده و يا جلسه و مجلسي پايان مي پذيرد ميگويند: "طوق اشگس" :به اين معني كه موضوع خاتمه يافت.