آیین های مذهبی زنانه: سفره های نذری استان خراسان

از آداب و رسومی مذهبی که در بین ایرانیان، به مانند دیگر مسلمانان جهان، رواج بسیاری دارد، سنت پسندیده تهیه و توزیع غذاها و خوراکی­ های نذری در بین فقرا و مردم می باشد؛كه در ایام خاص مذهبی، به مانند شب ضربت خوردن و شهادت امام علی (ع) ، شبهای قدر ماه رمضان، ایام میلاد و شهادت و همچنین به امامت و یا ولایت رسیدن پیامبران و امامان، و بخصوص در ایام ماه محرم و صفر (ده روز اول محرم، تاسوعا و عاشورا، سوم ، هفتم و چهلم شهادت سالار شهیدان) به اوج خود می­رسد.

این رسم به اشکال مختلف از یک لیوان شربت و چای گرفته تا بسته­ هایی از خوراکی های مختلف و غذاهایی به مانند آش، خورشت و پلو (که قیمه عاشورا معروفترین آنهاست)، حلیم و شله زرد و ... و سفره­ های نذری، به جهت ادای نذر و یا ثواب آن نمود می یابد. و همانگونه که گفته شد این نذورات، در ایام محرم ، بیشترین کثرت و تنوع را می یابد. در این ایام غذاها و خوراکی های بسیاری "با توجه به نوع نذر فرد و با هزينه يك و يا چند نفر و گاهي با هزينه عمومي، طي مراسم خاصي پخت و بين مردم تقسيم مي شود و گاهي فردي نيز نذر مي كند كه بخشي از مايحتاج غذا را مهيا سازد. "

در بین مردم خراسان، در ایام محرم و صفر علاوه بر مراسم های سوگواری مذهبی متنوع همچون مرثیه خوانی، سینه زنی، تعزیه خوانی، زنجیرزنی، علم و کتل کشی، نخل گردانی، مشعل گردانی، بیل زنی و ...، سفره های نذری مختلفی نیز مرسوم می باشد. از جمله متداول ترین سفره­ها و خوراکی­ های نذری در بین خراسانیها می توان به آش ابودردا، آش اُماج -کُماج ،آش سرکوچه (بُلغورخیر) ، حلوای دوازده امام، دیگچه حضرت زهرا، سفره بی بی سه شنبه ، سفره حضرت ابولفضل، آش عباس علی ، سفره حضرت رقیه خاتون، سمنو، نخود مشکل گشا، نون و ماست گنبد خشتی اشاره نمود , که به نام ائمه و اطهار و شخصیت­های مقدس بوده و در تمامی ایام سال و همچنین در ایام محرم و صفر به جای آورده می شود.

آش ابودردا:

مردم خراسان، برای دفع بیماری از خانه و شفای بیمار خویش، آشی به نام "آش ابودردا " می پزند و بین فقرا تقسیم می کنند. این آش روز چهارشنبه آخر صفر پخته می شود. این آش از هفت رنگ آجیل (منظور هفت نوع بنش و حبوبات) گدایی شده از هفت خانه ای که شخصی به نام فاطمه در آن زندگی می کند و آرد و سبزی که از عطار یا سبزی فروش رو به قبله خریده شده باشد و... تهیه می شود.

اگر مریض شفا یافت، صاحب نذر باید تا آخر عمر همه ساله در روز چهارشنبه آخر ماه صفر، "آش ابودردا "تهیه و بین فقرا و آشنایان تقسیم کند.

دیگچه حضرت زهرا(س):

دیگچه حضرت زهرا (س) برای هر نذر و حاجتی مناسب است و سفره آن روز چهارشنبه آخر ماه صفر انداخته می شود.(غذایی شبیه شیربرنج از برنج و شیر و شکر و گلاب و روغن تهیه می شود.) اعتقاد بر این است که دیگچه حضرت زهرا را نباید آسمان ببیند و همچنین مرد و زن آبستن نباید از آن بخورد. ولی نوع دیگری از دیگچه هست که به دیگچه امیرالمومنین (ع) یا دیگچه زین العابدین بیمار معروف می باشد که دقیقا مثل این دیگچه است و مردها و زنان آبستن نیز می توانند از آن بخورند.

آش اُماج (یک نوع آش) کُماج (یک نوع نان):

آش اُماج کُماج یکی از غذاهای نذری است که از حیث مراسم، شباهت زیادی به سفره "بی بی سه شنبه "دارد و برای هر حاجتی از قبیل شفای بیمار، سلامت مسافر و ادای قرض به جا آورده می شود و زنان مخصوصا در مورد خلاصی شوهر و فرزند از زندان به این سفره متوسل می شوند. این سفره مخصوص ام البنین (ع)، مادر حضرت ابوالفضل (ع) می باشد و هرکس هم این سفره را نذر کند باید به نیت آن خاتون بزرگوار باشد.

این آش از آردی که از سه یا هفت خانه ای که فاطمه نامی در آن زندگی می کند، گرفته شده؛ به اضافه روغن، زعفران، ادویه،حبوبات و سایر مواردی که از عطار سرگذر خریداری شده، تهیه می شود.

این آش در اتاقی در بسته پخته می شود و اعتقاد بر آن است که نباید آن را، مردان و زنان حامله بخوردند، چرا که در غیر اینصورت، مردی که از آن بخورد به زندان خواهد افتاد و فرزند زن اگر پسر باشد، نیز روزی در زندان گرفتار می شود.

آش"سرکوچه"یا"بُلغورخیر"یا"آش راه خدا"

هرگاه در کوچه یا محله یا شهری وبا و طاعون شیوع پیدا کند یا خشکسالی باشد و باران نبارد و بقول عوام "بلا و سنگینی" بیاید و مرگ و میر زیاد شود، زنان محل نذر می کنند که برای رفع بلا و مصیبت آش "سر کوچه" یا "بلغور خیر" بپزند و در راه خدا بین فقرا و مستحقان تقسیم کنند. آش "سر کوچه" یا "بلغور خیر" در محل تهیه شده و همانجا بین فقرا و مردم تقسیم می گردد و مواد آن به طور مشارکتی توسط زنان محل تهیه می شود که شامل گندم، نخود، عدس، لپه، گوشت، پیاز، برگ چغندر، روغن، نمگ و هفت سر گوسفند می باشد و گاها رسم بر این است، مواد آن، از مردم، همسایگان و آشنایان گدایی می شود.

حلوای دوازده امام

هرگاه زنی سخت زا باشد و یازیاده از حد سقط جنین کند، در موقع وضع حمل او، عده ای از زنان مومنه دورش جمع می شوند و به نیت تسکین درد وی و آسان کردن رنج زادن بر او، حلوایی می پزند و خیرات میکنند که به نام "حلوی دوازده امام" معروف است. این حلوا در زمان وضع حمل مادر و زمانیکه به قول خودشان مقارن با چهار درد زائو است پخته می شود و پس از متولد شدن نوزاد با صلواتی از روی اجاق برداشته و پخش می گردد.

سفره "بی بی سه شنبه "یا سفره "بی بی حور"یا"بی بی نور"

می گویند که "بی بی حور" یا "بی بی نور" دو تن از دختران پیغمبر (ص) بوده اند و "بی بی سه شنبه "نیز یکی از زنان مقدس و نیکوکار و معاصر با آنها بوده است. وجه تسمیه "بی بی سه شنبه "در آنجاست که این زن مقدس، در روز سه شنبه بدنیا آمده و روز سه شنبه ازدواج کرده و روز سه شنبه هم فوت نموده است و به همین جهت نام او را "بی بی سه شنبه "گذاشته اند.

در خراسان، زنها یک نوع آش نذری بنام آش "بی بی سه شنبه "یا آش ”بی بی حور" و "بی بی نور" می پزند که خیلی معروف است و گویا در تمام ایران هم پختن آن مرسوم است. سفره این آش را برای هر حاجتی می توان به جای آورد و جمله افراد را عقیده بر این است که این سفره موثرترین نذرهاست. زیرا معتقدند در ضمن انجام مراسم نذر، زنان مقدسی که سفره بنام آنها می باشد نصف شب می­آیند و اثر انگشت خود را روی غذای نذری می گذارند و بدین طریق به صاحب نذر می فهمانند که نذرش قبول و حاجتش برآورده خواهد شد و کمتر دیده شده است که کسی با خلوص عقیده و نیت پاک این سفره را بیندازد و حاجتش برآورده نشود. زمان برپایی این سفره همه ماهها به غیر ماههای صفر و محرم می باشد.

طرز انداختن این سفره بدین طریق است که شب سه شنبه مقارن غروب آفتاب، سفره تمیزی در اتاق خلوتی پهن کرده و اشیاء ذیل را در سفره می گذارند: مقداری آرد الک کرده (آرد ماشور کرده) برای پختن آش، یک نعلبکی شکر یا خاکه قند، یک نعلبکی نمک سائیده، یک بشقاب نخود و کشمش، یک سورمه دان، یک استکان سرکه، یک جانماز تمیز با مهر و تسبیح، یک آینه، یک جلد کلام الله مجید، حبوبات و ... و سپس در اتاق را قفل می کنند، به امید اینکه شب بی بی بیاید و با انگشت زدن روی آرد و نمک خبر برآورده شدن حاجت صاحب نذر را بیاورد.

در این سفره نیز، حضور مردان و زنان باردارد (چون ممکن است فرزندش پسر باشد) بکلی ممنوع است. و می گویند اگر مردی در برگزاری آن حاضر شود، دیر یا زود کور می شود.

سفره حضرت ابولفضل (ع)

این سفره برای برآمدن هرگونه حاجتی از قبیل شفای بیمار، سلامت مسافر، پیدا شدن مال مسرقه، خلاص شدن از یک گرفتاری و بطور کلی رفع هرگونه خطر و بلا، موثر و مفید است. کسی که حاجت داشته باشد ابتدا نیت کرده و و میگوید اگر حاجتش برآورده شود یک سفره ابوالفضل می اندازد، و وقتی به حاجت خود رسید، باید هرچه زودتر به نذر خود عمل کند. آش رشته، شله زرد، کاچی، حلوا، نان، پنیر و سبزی، و مقداری میوه از قبیل خربزه و هندوانه و سیب و گلابی و نار و انگور و مقداری آجیل دوازده رنگ (کشمش، مغز بادام، گردو، فندق، پسته، نخودچی، تخم کدو، تخم هندوانه، توت خشک، انجیر، نقل و خرما)، یک بشقاب ستاره پلو (عدس پلو)، و دو بشقاب آرد، شمع،5 یا 12 مشعلی دست ساخت ( به نیت 5 تن آل عبا، 12 امام) که از پنبه آغشته به روغن غذا در که نهایتا در سفره ای سفید چیده می شوند، از عمومی ترین و مهمترین عناصر و خوراکی های این سفره می باشد.

در قوچان و برخی روستاها و مناطق اطراف خراسان این سفره با تفاوت هایی با نام آش عباس علی (حضرت ابولفضل) نذر و ادا می شود. و آن را برای برآوردن حاجتی بزرگ و یا دردی درمان ناپذیر در نظر می گیرند.

سفره حضرت رقیه خاتون:

سفره حضرت رقیه از سفره های بسیار مجرب است و به عقیده عوام برای نذر و حاجتی از قبیل شفای بیمار و صحت مسافر و خانه خریدن و زیارت رفتن موثر می باشد.این سفره معمولا در اماکن متبرکه انداخته می شود. صاحب نذر میتواند سفره را در خانه شخصی خود نیز بیندازد. مشروط بر آنکه خانه او بسیار پاک و مطهر باشد. این سفره، سفره ساده ای است که با مواردی مانند خرما و نان و شمع و کاه (به نماد عزاداری بر سر حاضرین پخش می شود) در مقدار بسیار کم ادا می گردد. این سفره، در سه نوبت و در شبهای جمعه به جای آورده می شود، که دو نوبت نخست آن، ادا می گردد و سومی گرو نگه داشته می شود تا موقعی که حاجت برآورده شود.

سمنو:

سمنو غذای باستانی و ملی است که در اکثر نقاط ایران و همچنین خراسان علاوه بر تهیه آن در ایام عید نوروز، بجهت نذر و برآوردن حاجت نیز پخته می َشود. هرگاه بقصد برآمدن حاجات تهیه شود عموما آن را به نام حضرت فاطمه زهرا (ع)، نذر و تقسیم می کنند و به عقیده عوام برای هرگونه حاجتی موثر و مفید است.

از نکات مهمی که درباره سمنو باید دانست و رعایت آن مخصوصا برای مردان واجب و لازم است، آن است که مردان و پسران بالغ، حق ندارند در سر دیگ سمنو حاضر شوند.

نخود مشکل گشا:

نخود مشکل گشا یا آجیل مشکل گشا یکی از نذرهای بسیار رایج خراسان است و به عقیده عوام برای هر حاجتی سودمند و موثر می باشد. این نذر تقریبا در تمام شهرها و دهات ایران مرسوم و معمول است و چون خرج و زحمت آن کمتر از سایر نذرهاست، عامه مردم به خصوص طبقه کم بضاعت و متوسط جامعه بیش از هر نذر دیگری به آن متوسل می شوند.

کسی که در تنگنای حوادث گرفتار آمده و یا دچار زحمت و مشکلی شده باشد، نذر و نیت می کند که هرگاه از بد حادثه رهایی یافت و یا گره از کارش گشوده شود همه عمر، هر ماه یا هر هفته یک بار ( به میزان "سه سکه" رایج کشور) نخود مشکل گشا یا آجیل مشکل گشا (متشکل از نخود، پسته،بادام، فندق، کشمش،خرما، توت خشک، انجیر و تخمه و ...) خریده و پس از انجام مراسم لازم، آنرا بین مردم تقسیم کند.

نون و ماست گنبد خشتی:

در مشهد مقبره ای وجود دارد با نام گنبد خشتی، که معروف است مرقد شاهزاده ابراهیم، برادر حضرت رضا (ع) در آنجا می باشد . افراد به جهت تقدس این شخص و مکان، برای برآمدن حاجت خود به آنجا می روند و درکنار قبر شاهزاده ابراهیم (یا شاهزاده محمد) ایستاده، نیت می کنند که اگر نذرشان برآورده شود نان و ماستی تهیه و در کنار مقبره، بین فقرا و حاضریان تقسیم میکنند. بعد یک عدد سنجاق قفلی از گوشه چارقد خود باز کرده و به پوشش روی قبر می زنند و هرگاه حاجتشان برآورده شد در گنبد خشتی در حضور فراش یا متولی آنجا، نان و ماست نذری بین فقرا تقسیم می کنند

منابع:

کتاب عقاید و رسوم مردم خراسان : ابراهیم شکور زاد، چاپ دوم، انتشارات سروش: 1363