مسایل قرآنی پیرامون نماز(2)

فلسفه بزرگ نماز:

​"اتْلُ مَا أُوحِيَ إِلَيْكَ مِنَ الْكِتَابِ وَأَقِمِ الصَّلَاةَ إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ وَلَذِكْرُ اللَّهِ أَكْبَرُ وَاللَّهُ يَعْلَمُ مَا تَصْنَعُونَ"

آنچه را از کتاب (آسمانی) به تو وحی شده تلاوت کن، و نماز را بر پا دار، که نماز (انسان را) از زشتیها و گناه باز می دارد، و یاد خدا بزرگتر است؛ و خداوند آنچه را انجام می دهید، می داند. (سوره عنکبوت/آیه 45)

از آن رو که طبیعت نماز، انسان را به یاد نیرومند ترین عامل بازدارنده یعنی اعتقاد به مبدأ و معاد می اندازد، دارای اثر بازدارندگی از فحشا و منکر است. انسانی که به نماز می ایستد و تکبیر می گوید، خدا را از همه چیز برتر و بالاتر می شمارد، به یاد نعمت های او می افتد، حمد وسپاس او را می گوید، او را به رحمانیت و رحیمیت می ستاید، به یاد روز جزای او می افتد، به بندگی او اعتراف می کند، از او یاری می جوید و می خواهد که به راه راست هدایتش کند و از راه کسانی که به آنها غضب شده و از گمراهان به خدا پناه می برد. بدون شک در قلب و روح چنین انسانی، جنبشی به سوی حق و حرکتی به سوی پاکی و جهشی به سوی تقوا پیدا می شود. او برای خدا رکوع می کند، در پیشگاه او پیشانی بر خاک می نهد، غرق در عظمت او می شود و خودخواهی و خود برتربینی ها را فراموش می کند، به یگانگی خدا و رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم گواهی می دهد و بر او و خاندانش درود می فرستد و از خدا می طلبد که در زمره بندگان صالح او قرار گیرد. 

همه این کارها، موجی از معنویت در وجود او ایجاد می کند؛ موجی که سد نیرومندی در برابر گناه محسوب می شود. این عمل چند بار در شبانه روز تکرار می گردد و در حالات گوناگونی که انسان به علت مشغولیات مادی از خدا غافل است، او را به یاد مبدإ اعلی می اندازد. از این گذشته، هنگامی که آماده مقدمات نماز می شود، خود را شستشو می دهد و پاک می کند، حرام و مال غصبی را از خود دور می کند و به بارگاه دوست می رود. همه این امور، تأثیر بازدارنده در برابر خط فحشا و منکرات دارد. این اثر نماز به قدری اهمیت دارد که در بعضی از روایات اسلامی، معیار سنجش نماز مقبول و غیر مقبول خوانده شده است. 

امام صادق علیه السلام می فرماید:" کسی که دوست دارد ببیند نمازش مقبول درگاه الهی شده یا نه، باید ببیند آیا این نماز او را از زشتی ها و منکرات باز داشته یا نه؟ به همان مقدار که بازداشته، نمازش قبول است." 

البته نهی از فحشا و منکر، سلسله مراتب و درجات زیادی دارد و هر نمازی به نسبت رعایت شرایطش دارای بعضی از این درجات است . ممکن نیست کسی نماز بخواند و هیچ گونه اثری در او نبخشد؛ هرچند نمازش صوری باشد و هرچند آلوده گناه باشد. البته این گونه نماز تأثیرش کم است. این گونه افراد اگر این نماز را هم نخوانند، از این هم آلوده تر خواهند شد.

در روایتی می خوانیم که جوانی از انصار نماز را با پیامبر ادا می کرد اما آلوده گناهان زشتی بود. این ماجرا را به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم عرضه داشتند. حضرت فرمود: "سرانجام نمازش روزی او را از این اعمال باز می دارد."

اهمیت نماز:

​"فَإِذا قَضَیْتُمُ الصَّلاةَ فَاذْکُرُوا اللَّهَ قِیاماً وَ قُعُوداً وَ عَلى‏ جُنُوبِکُمْ فَإِذَا اطْمَأْنَنْتُمْ فَأَقیمُوا الصَّلاةَ إِنَّ الصَّلاةَ کانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنینَ کِتاباً مَوْقُوتاً" 

و هنگامی که نماز را به پایان رساندید، خدا را یاد کنید؛ ایستاده و نشسته، و در حالیکه به پهلو خوابیده اید. و هرگاه آرامش یافتید( و حالت ترس زایل گشت)، نماز را (بطور معمول) انجام دهید، زیرا نماز، وظیفه ثابت و معینی برای مؤمنان است. (سوره نساء/آیه 103) 

امیرالمؤمنین علی علیه السلام در جملاتی ما را اینچنین به نماز سفارش می کنند: "نماز را بر گردن گیرید و در حفظ آن بکوشید و بسیار به جا آورید و بدان به خدا تقّرب جویید «فانها کانت علی المؤمنین کتابا موقوتا» . آیا پاسخ دوزخیان را نمی شنوید وقتی از ایشان می پرسند: چه چیز شما را در آتش (سَقَر) در آورد؟ گویند: از نماز گزاران نبودیم.»

نماز خوف:

​"وَ إِذا کُنْتَ فیهِمْ فَأَقَمْتَ لَهُمُ الصَّلاةَ فَلْتَقُمْ طائِفَةٌ مِنْهُمْ مَعَکَ وَ لْیَأْخُذُوا أَسْلِحَتَهُمْ فَإِذا سَجَدُوا فَلْیَکُونُوا مِنْ وَرائِکُمْ وَ لْتَأْتِ طائِفَةٌ أُخْرى‏ لَمْ یُصَلُّوا فَلْیُصَلُّوا مَعَکَ وَ لْیَأْخُذُوا حِذْرَهُمْ وَ أَسْلِحَتَهُمْ وَدَّ الَّذینَ کَفَرُوا لَوْ تَغْفُلُونَ عَنْ أَسْلِحَتِکُمْ وَ أَمْتِعَتِکُمْ فَیَمیلُونَ عَلَیْکُمْ مَیْلَةً واحِدَةً وَ لا جُناحَ عَلَیْکُمْ إِنْ کانَ بِکُمْ أَذىً مِنْ مَطَرٍ أَوْ کُنْتُمْ مَرْضى‏ أَنْ تَضَعُوا أَسْلِحَتَکُمْ وَ خُذُوا حِذْرَکُمْ إِنَّ اللَّهَ أَعَدَّ لِلْکافِرینَ عَذاباً مُهیناً" 

و هنگامی که در میان آنها باشی، و (در میدان جنگ) برای آنها نماز را برپا کنی، باید دسته ای از آنها با تو (به نماز) برخیزند، و سلاحهایشان را با خود برگیرند؛ و هنگامی که سجده کردند (و نماز را به پایان رساندند)، باید به پشت سر شما (به میدان نبرد) بروند، و آن دسته دیگر که نماز نخوانده اند (و مشغول پیکار بوده اند)، بیایند و با تو نماز بخوانند؛ آنها باید وسایل دفاعی و سلاحهایشان را (در حال نماز) با خود حمل کنند؛ (زیرا) کافران آرزو دارند که شما از سلاحها و متاع های خود غافل شوید و یکباره به شما هجوم آورند. و اگر از باران ناراحتید، و یا بیمار(و مجروح) هستید، مانعی ندارد که سلاحهای خود را بر زمین بگذارید؛ ولی وسایل دفاعی( مانند زره و خوُد) را با خود بردارید. خداوند، عذاب خوارکننده ای برای کافران فراهم ساخته است. (سوره نساء/آیه 102) 

در این آیه درباره کیفیت نماز خوف توضیح زیادی به چشم نمی خورد و این روش قرآن است که کلیّات را بیان و شرح آن را به سنت واگذار می کند. طریقه نماز خوف، چنانچه از سنت استفاده می شود، این گونه است که نمازهای چهار رکعتی به دو رکعت تبدیل می شود.

گروه یکم ، یک رکعت را با امام می خوانند و امام پس از اتمام رکعت یکم توقف می کند. گروه نخست، رکعت دوم را به تنهایی می خوانند و به جبهه جنگ بازمی گردند. سپس گروه دوم، جای آنها را می گیرد و یک رکعت نماز خود را با امام و رکعت دوم را به طور فرادا می خوانند. (درباره کیفیت نماز خوف، نظرهای دیگری نیز هست؛ اما آنچه گفتیم، مشهورترین نظر است). 

از این آیه، این موارد استفاده می شود: 

1.نماز در هیچ شرایطی حتی در حالت خوف و میدان جنگ تعطیل نمی شود.

2.در اهمیت نماز جماعت همین بس که در جبهه جنگ و در برابر دشمن نیز باید بدان همت کرد.

3.رزمنده در هیچ حالی نباید از وسایل و ابزار جنگی خود غافل و دور باشد.

محراب؛ مکان جنگ با شیطان و نفس سرکش:

"فَنَادَتْهُ الْمَلَائِكَةُ وَهُوَ قَائِمٌ يُصَلِّي فِي الْمِحْرَابِ أَنَّ اللَّهَ يُبَشِّرُكَ بِيَحْيَى مُصَدِّقًا بِكَلِمَةٍ مِنَ اللَّهِ وَسَيِّدًا وَحَصُورًا وَنَبِيًّا مِنَ الصَّالِحِينَ " 

و هنگامی که او در محراب ایستاده، مشغول نیایش بود، فرشتگان او را صدا زدند که :" خداوند تو را به «یحیی» بشارت می دهد؛ کسی که کلمه خدا [=مسیح] را تصدیق می کند؛ و رهبر خواهد بود؛ و از هوسهای سرکش برکنار، و پیامبری از صالحان است." (سوره آل عمران/آیه 39) 

به مکان امام جماعت در مسجد، محراب گفته می شود. به تمام مسجد نیز محراب می گویند. گفته اند که این کلمه از "حَرب" به معنای جنگیدن گرفته شده است؛ زیرا انسان مؤمن در محراب، با نماز و عبادت خدا، با شیطان و نفس سرکش می جنگد. به نظر می رسد که در این آیه، محراب به معنای تمام مسجد است. از این آیه و آیات بسیار دیگری استفاده می شود که نماز در تمام ادیان آسمانی بوده است.

​منابع: 

قاموس قرآن، ج 2، ص 115،    اطیب البیان، ج 3، ص 187،   نمونه ، ج 4، ص 103،   نهج البلاغه ،خطبه 190،  پیشین ، ص 284

التماس دعا